«Ως δαμαί» οξά «ως δαμέ»; - Σπύρος Αρμοστής (Απρίλης 2021)

Άρθρα που δημοσιεύτηκαν στο Παράθυρο του Πολίτη τον Απρίλη του 2021. Μπορούν να εντοπιστούν στη μορφή που δημοσιεύτηκαν πατώντας εδώ (μέρος Α) και εδώ (Μέρος Β).

 

«Ως δαμαί» οξά «ως δαμέ»;

Μέρος Α (19/04/2021)

Τους τελευταίους μήνες παρατηρούμε το –πρωτόγνωρο για τα κυπριακά δεδομένα– φαινόμενο να μας απασχολεί στη δημόσια σφαίρα η ορθογράφηση μιας κυπριακής λέξης, και συγκεκριμένα της λέξης [ðamé] (θα χρησιμοποιώ την προφορά της λέξης στο Διεθνές Φωνητικό Αλφάβητο όταν αναφέρομαι στην ίδια τη λέξη ασχέτως ορθογράφησης). Αφορμή αποτέλεσαν οι πορείες διαμαρτυρίας του κινήματος «Ως Δαμέ», το οποίο αποτύπωσε στην ονομασία του το [ðamé] με έψιλον, γεγονός που προκάλεσε όχι μόνο διαδικτυακές συζητήσεις ανάμεσα σε απλό κόσμο, αλλά μέχρι και σχολιασμό από τον υπουργό Παιδείας. Αξίζει λοιπόν να ασχοληθούμε με το φαινόμενο – όχι από πολιτικής σκοπιάς, αλλά μέσα από γλωσσολογική ανάλυση. Πολλά μπορούν να γραφτούν για το θέμα, γι’ αυτό το ζήτημα αυτό έχει σπάσει σε δύο συνέχειες: σε αυτό το πρώτο μέρος θα επιχειρήσω να εξηγήσω σε βάθος τη λογική πίσω από την ορθογράφηση «δαμαί»· στο επόμενο άρθρο θα επιχειρήσω να εξηγήσω στη βάση κοινωνιογλωσσολογικής-γραφογλωσσολογικής ανάλυσης την ορθογράφηση «δαμέ».

Καίριο ζήτημα λοιπόν στη δημόσια συζήτηση για την ορθογράφηση της λέξης [ðamé] αποτέλεσε η προέλευσή της. Τα έγκριτα λεξικά της κυπριακής εξηγούν ότι η λέξη προέρχεται από το «δαχαμαί»: συγκεκριμένα, με πτώση του μεσοφωνηεντικού /x/ (όπως έγινε και στο «όχι» → «όι») περνάμε στο «δααμαί», και με απλοποίηση του διπλού /aa/ (όπως στο «γά(δ)αρος» → «γάρος»), καταλήγουμε στο «δαμαί». Ιστορικά μιλώντας, το «δαχαμαί» προέρχεται από τη λέξη «δα» (από το μεσαιωνικό «ἐδά» = «εδώ») και το «χαμαί» (= «χάμω»). Αυτό το κυπριακό «χαμαί» αποτελεί διατήρηση του αρχαιοελληνικού επιρρήματος «χαμαί» (πιθανόν κατάλοιπο μιας αρχαίας τοπικής πτώσης), το οποίο βρίσκουμε σήμερα σε λέξεις όπως χαμαιλέοντας, χαμαιτυπείο, χαμαίφυτο και χαμαίμηλο (λόγια μορφή της λέξης χαμομήλι). Γι’ αυτό και στα σοβαρά λεξικά της κυπριακής και σε επιμελημένες λογοτεχνικές εκδόσεις κυπριακών κειμένων βρίσκουμε τις ορθογραφήσεις «χαμαί», «δαμαί»/«δαχαμαί» και «τžειαμαί»/«τžειαχαμαί». Σημασιολογικά μιλώντας, το «δαχαμαί» μπορεί αρχικά να σήμαινε «εδώ χάμω», αλλά σήμερα σημαίνει απλώς «εδώ»: μπορεί να δείχνεις το παράθυρο και να λες «η μέλισσα εμπήκεν που δαχαμαί» με το επίρρημα να αναφέρεται σε άσχετο με το έδαφος τόπο. Αυτό που μπερδεύει πολύ κόσμο είναι η λανθασμένη εντύπωση πως η ετυμολογία μιας λέξης είναι η πραγματική της σημασία σήμερα. Το «χαμαί» στο «δαχαμαί» δεν έχει πλέον το σημασιολογικό περιεχόμενο του «χάμω», όπως και το «λοής» στο «ίνταλο(η)ς» δεν σημαίνει πλέον “λογής”, αλλά ολόκληρη η λέξη σημαίνει απλώς «πώς».

Το «δαμαί» μπορεί να χρησιμοποιηθεί και μη κυριολεκτικά, για να αναφερθεί σε μεταφορικό τόπο, όπως στη φράση «ως δαμαί» που σημαίνει «μέχρι σ’ αυτό το σημείο». Αυτό μπέρδεψε αρκετό κόσμο, που θεώρησε πως άλλη λέξη είναι το κυριολεκτικό [ðamé] και άλλη το μεταφορικό [ðamé] διαχωρίζοντάς τες μάλιστα και ορθογραφικά ως «δαμαί» και «δαμέ» αντίστοιχα (ενώ αυτή η μεταφορική χρήση είναι διαγλωσσικό φαινόμενο: π.χ. κανείς δεν σκέφτεται ότι το «εδώ» στο «ως εδώ» της κοινής είναι άλλη λέξη από το κυριολεκτικό «εδώ»). Το μπέρδεμα αυτό ενισχύθηκε από ένα-δυο μη έγκυρα διαδικτυακά λεξικά, τα οποία ορθογράφησαν το [ðamé] ως «δαμέ» και του έδωσαν και μια εντελώς ανεδαφική ετυμολόγηση από το «ὧδε με (αρχ.) δᾶ = γῆ (δωρικός τύπος) + ἐμέ». Η ετυμολόγηση αυτή δεν στέκει, καθώς η φράση αυτή είναι ασύντακτη, ο τύπος «δᾶ» ήταν ήδη σπάνιος στα αρχαία, ενώ δεν είναι σαφές γιατί να υπήρχε στην αρχαία κυπριακή αυτός ο δωρικός τύπος και μάλιστα να επιβίωσε στη σύγχρονη κυπριακή. Τα διαδικτυακά αυτά λεξικά είναι πληθοποριστικά (crowdsourced), που σημαίνει πως φτιάχτηκαν από απλό κόσμο με ενθουσιασμό και μεράκι, αλλά χωρίς κατάρτιση στη λεξικογραφία, τη γλωσσολογία ή τη φιλολογία, γι’ αυτό και εμφανίζουν ορισμένα μη αξιόπιστα χαρακτηριστικά, όπως η παρετυμολόγηση του [ðamé] ή η παρετυμολόγηση του «κουτσ̆ιώ» από το “good shot”.

Ως [ðamé], μιλήσαμε για τα επιχειρήματα υπέρ της ορθογράφησης της λέξης με «-αι». Στο επόμενο άρθρο θα εμβαθύνουμε στη λογική πίσω από την ορθογράφηση με έψιλον.

Μέρος Β (26/04/2021)

Στο προηγούμενο άρθρο εξηγήσαμε γιατί αν ανοίξετε κυπριακό λεξικό θα βρείτε το [ðamé] με «-αι». Τίθεται έτσι εύλογα το ερώτημα: είναι ανορθόγραφο το «δαμέ»;

Αν πριν έναν χρόνο ζητούσαμε από πολύ ορθογραφημένα άτομα να μας γράψουν αυτή τη λέξη, ορισμένα με φιλολογικό υπόβαθρο θα την έγραφαν ως «δαμαί»· η πλειοψηφία όμως, μη γνωρίζοντας όλες αυτές τις πληροφορίες που παρέθεσα στο προηγούμενο άρθρο, δεν θα διανοείτο πως υπάρχει σε χρήση η γραφή με «-αι» (όσο καλή ορθογραφία της κοινής νεοελληνικής κι αν γνώριζε), οπότε θα το έγραφε με τον πιο απλό τρόπο —δηλαδή ως «δαμέ». Όλα αυτά όμως ίσχυαν προ της «Ως Δαμέ» εποχής. Όποια άποψη κι αν έχουμε για το κίνημα αυτό, χάρη στο «Ως Δαμέ» έμαθε ολόκληρη η Κύπρος αυτό που ποτέ δεν διδάχθηκε στα σχολεία: πως η «κανονική» ορθογραφία είναι «δαμαί». Γιατί όμως θέτω το «κανονική» εντός εισαγωγικών;

Γνωρίζουμε πως η γραφή της κάθε γλώσσας διέπεται από μια τυποποιημένη, δηλαδή εξαιρετικά κανονικοποιημένη ορθογραφία. Παρόλα αυτά, η γραφογλωσσολογική έρευνα έδειξε ότι στην πράξη υπάρχει ένα φάσμα ορθογραφικών αποκλίσεων από τη νόρμα. Από τα πιο κανονικοποιημένα πεδία γραφής στα λιγότερο κανονικοποιημένα έχουμε αυτή τη διαβάθμιση: (1) ακαδημαϊκές εκδόσεις (π.χ. λεξικά)· (2) σχολικά κείμενα· (3) ηλεκτρονική επικοινωνία (π.χ. SMS, τσατ)· και (4) γκράφιτι/πανό.

Αναλόγως του πού βρισκόμαστε στο συνεχές αυτό, μπορεί να συμμορφωνόμαστε με τη θεσμική ορθογραφία, να αποκλίνουμε από αυτή (π.χ. στο τσατ), μέχρι και να εναντιωνόμαστε σε αυτή. Γι’ αυτό σε πιο κανονικοποιημένα πεδία (όπως λεξικά και σχολείο) θα βρούμε τις ορθογραφήσεις «αρρώστια» (στα ελληνικά) και “anarchy” (στα αγγλικά), ενώ σε γκράφιτι θα τα βρούμε και ως «αρρώστχια» και “anarky”. Ο λόγος είναι ακριβώς πως πρόκειται για εναντιωματική γλώσσα και ως τέτοια εναντιώνεται και στη θεσμική ορθογραφία εστιάζοντας όχι στη ορθογραφική νόρμα, αλλά στην αντι-νόρμα.

Αντιλαμβανόμαστε πως τα πανό του κινήματος «Ως Δαμέ» δεν τοποθετούνται υψηλά στο συνεχές αυτό —δεν είναι δηλαδή λεξικά, για να απαιτούσαμε ετυμολογική διερεύνηση της λέξης. Άρα δεν είναι αφύσικο το ότι την έγραψαν όπως θα την έγραφε οποιοδήποτε άτομο που δεν έχει εντρυφήσει σε θέματα κυπριακής ορθογραφίας. Όταν μετά την πρώτη κινητοποίηση άρχισε να συζητιέται η ορθογράφηση του [ðamé], οι «Ως Δαμέ» ταυτίστηκαν με την «ανορθογραφία» αυτή, η οποία πλέον αποτελεί εμβληματικά στοιχείο αντι-νόρμας: το «δαμέ» δηλαδή αποτελεί ορθογραφική εναντίωση όπως ακριβώς και το “anarky” σε ένα γκράφιτι. Γι’ αυτό και άτομα που υποστήριζαν το κίνημα έγραφαν πως η γραφή «δαμέ» συνάδει με την «ανορθογραφία της πολιτικής εξουσίας». Μάλιστα, επανοικειοποιήθηκαν τον υποτιμητικό χαρακτηρισμό «ανορθόγραφοι» ως θετικό αυτοπροσδιορισμό γράφοντας π.χ. «οι ανορθόγραφοι ξαναχτυπούν».

Πέρα από τη συμβολική αξία της ορθογράφησης «δαμέ», η μη «διόρθωσή» της σε «δαμαί» από το κίνημα είναι αναμενόμενη και από μια άλλη άποψη: ως ονομασία κινήματος είναι δυνάμει μια επωνυμία. Γνωρίζουμε ότι στις εμπορικές επωνυμίες υπάρχουν ορθογραφικές αποκλίσεις και μάλιστα δημιουργικές: π.χ., η ανορθογραφία του μπαρ «ΚΑΦΕΟΙΝΟΙ» είναι ένδειξη ευρηματικότητας παρά αγραμματοσύνης. Και για να μη νομίσουμε πως οι εσκεμμένες ανορθογραφίες είναι τωρινό φαινόμενο, στη Βοστόνη του 1830 ήταν της μόδας να παραποιείται η ορθογραφία γνωστών φράσεων, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το “Oll Korrect”, το οποίο αποτελεί την πιθανότερη ετυμολόγηση του «ΟΚ». Τέλος, ορθογραφική ποικιλότητα έχουμε και στα ανθρωπωνύμια: η επιλογή ανάμεσα στο «Μανώλης» και «Μανόλης» είναι προσωπικό δικαίωμα.

Καταλήγουμε πως η εντύπωση της απόλυτης ισχύος της ορθογραφικής νόρμας είναι μια ψευδαίσθηση, όπως ψευδαίσθηση είναι πως η ορθογραφία μάς δόθηκε ουρανόθεν σε πέτρινες πλάκες. Έχετε σκεφτεί πώς καθορίζεται η «επίσημη» ορθογραφία; Δεν υπάρχει ούτε σε νόμο, ούτε το αποφασίζει κάποια ακαδημία ή κάποιο υπουργικό διάταγμα. Καθιερωμένη ορθογραφία θεωρείται απλώς αυτό που διδάσκεται στο σχολείο. Ακόμη κι αν ένα λεξικό όπως του Μπαμπινιώτη θεωρεί «ορθότερη» την ορθογράφηση «αγώρι», αποτυγχάνει να την καθιερώσει, αφού στο σχολείο (ορθά) διδάσκεται η σχολική ορθογράφηση «αγόρι».

Στην περίπτωση της γραφής της κυπριακής, το «παράδοξο» είναι ότι το πεδίο όπου η γραπτή μορφή της διαλέκτου είναι κατεξοχήν στο περιθώριο είναι ακριβώς το ίδιο το σχολείο. Αν ο θεσμός ο οποίος καθιερώνει την ορθογραφική νόρμα δεν διδάσκει καν την (όποια) ορθογραφία της κυπριακής, τότε πολύ απλά δεν μπορούμε να μιλάμε για κυπριακή ορθογραφία. Βεβαίως, μπορούμε να μιλάμε για ανορθογραφία για τα σημεία που είναι κοινά με την όντως διδασκόμενη ορθογραφία της κοινής νεοελληνικής: π.χ. αν γράψω «πελλανίσκο» στα κυπριακά, θα είναι ανορθόγραφο, αφού τα ρήματα λήγουν σε ωμέγα σε όποια ποικιλία της ελληνικής κι αν γράφω. Στοιχεία όμως που δεν υπάρχουν στην κοινή νεοελληνική, όπως το «δαμαί», απλώς δεν διδάσκονται στο κυπριακό σχολείο, οπότε δεν έχουν καθιερωμένη ορθογραφία. Όσο κι αν στο υπόλοιπο προαναφερθέν φάσμα πεδίων βρίσκουμε τις γραφές «δαμαί» στα λεξικά, “dame” στα SMS και «δαμέ» στα πανό, κανείς και καμιά δεν μπορεί να κατηγορηθεί για αγραμματοσύνη.

Εν κατακλείδι: είναι το «Ως Δαμέ» ανορθόγραφο; Ναι, αλλά εσκεμμένα (πλέον). Είναι ένδειξη αγραμματοσύνης; Σε καμία περίπτωση. Δικαιούσαι να τους κάνεις «μαθήματα κυπριακής ορθογραφίας»; Όχι, ούτε καν αν είσαι ο υπουργός Παιδείας —και ειδικά αν το Υπουργείο σου κυριολεκτικά δεν κάνει μαθήματα κυπριακής ορθογραφίας.

-Σπύρος Αρμοστής, Γλωσσολόγος, Τμήμα Αγγλικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Κύπρου